Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gryficach

---

Położenie obiektu

Kościół farny usytuowany jest w samym sercu Starego Miasta, na południu od placu Zwycięstwa i znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie pierzei południowej. Jego kalenica prostopadła do ulicy Kościelnej nadaje budowli charakterystyczny wygląd. Obiekt został umiejscowiony w bloku przyrynkowym, z którego południowej strony, na rogu dróg: Niepodległości, Kościelnej oraz Wojska Polskiego.

W głównej elewacji kościoła, od strony ul. Niepodległości, zlokalizowany jest główny portal. Co więcej, boczne wejścia są ulokowane przy południowej ścianie korpusu nawowego, co łatwo dostrzec przy wizytacji tego zabytkowego obiektu.

Historia budowy obiektu sakralnego

Budowa kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gryficach sięga okresu przełomu XIII i XIV wieku. Data rozpoczęcia tej monumentalnej budowli pozostaje nieznana. Jednakże z dokumentów wynika, że w 1297 roku wspomniano o proboszczu Ludevinusie, co sugeruje, że budowla była rozwinięta na tyle, aby pełnić swoje funkcje liturgiczne. Kamień węgielny został prawdopodobnie wmurowany kilka lat później, ale historycy zwracają uwagę, że nowy kościół mógł powstać na miejscu starszej, drewnianej konstrukcji, co wiąże się z uzyskaniem przez miasto Gryficem praw miejskich w 1262 roku oraz z procesem urbanizacji na lewym brzegu rzeki Regi.

Pierwszym etapem budowy kościoła była wschodnia część, czyli obecne prezbiterium, które powstawało równolegle z Kaplicą pw. Panny Marii (niem. Kapelle der Jungfrau Maria). Kaplica ta do 1534 roku pełniła rolę skarbca kościoła (dziś: zakrystia). Budowa tej części zakończyła się na początku XIV wieku, natomiast korpus nawowy, środkowa część dziś istniejącego kościoła, wznoszono od 1300 do 1350 roku według odmiennych koncepcji architektonicznych. Szczególną uwagę należy zwrócić na różnorodność zastosowanych ścian nośnych, w których południowa strona jest znacznie szersza niż północna. Również profile ościeży były różne, co zwraca uwagę badaczy.

W literaturze istnieje teoria, że to nawowa część obiektu była budowana jako pierwsza. Autorzy tej hipotezy bazują na charakterystycznym fryzie (zwanym metopowym), który jest ozdobiony motywami kwiatowymi oraz winnej latorośli, unikalnymi elementami dla tego sakralnego obiektu. Pozostałe dekoracje budowli mają na sobie fryzy ze ślepym maswerkowym zdobieniem.

Kolejne etapy budowy związane były z powstawaniem wieży kościelnej, która zaczęła powstawać prawdopodobnie na początku XV wieku. Wieża została zbudowana na granitowej podbudowie, z cegły w wyższych partiach oraz z drewna w ostatniej części, a jej dach był pierwotnie dwu spadowy ze smukłym hełmem. Zmiany związane z wyglądem wieży nastąpiły w wyniku zniszczeń po kilku pożarach – w latach 1496, 1562, 1568 oraz 1658.

Najważniejszym etapem rozbudowy był projekt na konstrukcję kaplicy Mariackiej (niem. Kapelle der Maria), która została wzniesiona przy północnej stronie korpusu nawowego, a jej ukończenie miało miejsce w 1498 roku. W tym samym roku kościół został konsekrowany przez biskupa kamieńskiego, Martina von Karith.

Kościół podlegał Kościołowi łacińskiemu do 13 grudnia 1534 roku, kiedy to, w wyniku reformacji, przeszedł na własność Kościoła luterańskiego. Ten zwrot w zarządzaniu obiektem spowodował znaczne zaniedbania, które były widoczne aż do początków XVII wieku, kiedy podjęto prace restauracyjne. Wówczas odnawiano bibliotekę, reperowano organy i odnawiano wieżę.

W dniu 31 marca 1658 roku pożar zniszczył znaczną część miasta, w tym także kościół, pozostawiając głównie ściany nośne oraz filary. Kaplica Mariacka przetrwała w lepszym stanie. W latach 1659–1668 zrealizowano odbudowę, w tym odbudowane zostały ściany nośne oraz odtworzono górne partie uszkodzonych filarów. W 1663 roku rozpoczęto odbudowę wieży, która uległa zawaleniu, poświęcając i zawieszając nowe dzwony, w tym jeden, który pochodził z bramy Kamiennej. W 1667 roku przeszło odrestaurowano wnętrze kościoła, co obejmowało bielenie elewacji wewnętrznej oraz wymianę mebli.

W 1700 roku wykonano główny ołtarz, nawiązujący do wcześniejszego projektu, który został zniszczony. Organy o 40 głosach zainstalowano w 1732 roku, a ambona zbudowana została w drugiej połowie XVIII wieku. W XIX wieku przeprowadzono duże remonty, w tym zmiany w zwieńczeniu wieży.

W 1859 roku, po zniszczeniu elementów barokowych wieży, założono nowe pokrycie miedziane. W latach 1909–1910 pod kierunkiem W. Rossowa przeprowadzono dalsze prace remontowe, które znacznie przekształciły wnętrze. Ostateczne doprowadzenie do stanu sprzed zniszczeń oraz nowe elementy dekoracyjne zostały zrealizowane w latach 70. XX wieku oraz na przełomie XX i XXI wieku, co obejmowało m.in. wymianę pokrycia dachowego.

W 1948 roku zawieszono trzy nowe dzwony, wśród nich dzwon św. Kazimierza oraz dzwon św. Wojciecha i św. Stanisława. Ołtarz główny przeszedł konserwację w 1957 roku, a w 1984 roku oddano do użytku nową plebanię przy ul. 3-Maja 17. W 1990 roku zbudowano ołtarz soborowy od podstaw, a ogrodzenie terenu przykościelnego zmieniono w 2003 roku.

18 maja 2005 roku, w hołdzie dla Jana Pawła II, odsłonięto pomnik przy południowej elewacji wieży. Rzeźba z brązu, przedstawiająca papieża, została umiejscowiona na granitowym głazie.

Kościół był niegdyś bogato wyposażony w charakterystyczne dla średniowiecznych świątyń elementy, z 15 ołtarzami, w tym 14 bocznymi. Wśród cennych znalezisk można wymienić alabastrowo-marmurowy ołtarz, dzieło mistrza Rudolfa Stockmanna, oraz granitową chrzcielnicę z okresu wczesnośredniowiecznego. Kościół posiada również liczne epitafia, freski biblijne oraz cenny XV-wieczny tryptyk.

W latach 1945–1977 obiekt sakralny podlegał parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa w Gryficach, prowadzonej przez Księży Chrystusowców. 10 sierpnia 1977 roku erygowano parafię pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gryficach. Obiekt został włączony w struktury nowego dekanatu gryfickiego w 1972 roku, przynależącego do archidiecezji szczecińsko-kamieńskiej. Kościół figuruje w rejestrze zabytków dziedzictwa narodowego od 4 maja 1956 roku.

Wygląd zabytku

Ogólna charakterystyka

Elementy kościoła Mariackiego	Powierzchnia (m²)	Kubatura (m³)
Prezbiterium	189,7	5 891
Zakrystia	59,1	985
Korpus nawowy	645	21 526
Kaplica Mariacka	93,5	2 918
Wieża kościelna	127,7	7 240
Łącznie (Σ)	1115 m²	38660 m³

Te imponujące miejsce sakralne, określane jako typ kościoła halowego, zbudowane zostało w stylu gotyckim. Jego plan ma formę wieloboku i zajmuje wymiary 61,95 × 25,75 m. Kościół charakteryzuje się trzema głównymi częściami: wieżą, przestronną, trzynawową halą oraz prezbiterium. Oprócz tego występują: zakrystia oraz kaplica Mariacka, które są częścią składową obiektu. Do jego konstrukcji zastosowano różnorodne materiały, w tym granit, cegłę (w tym wiśniówkę oraz zendrówkę), drewno oraz dachówki.

Prezbiterium, o trzech przęsłach, zaprojektowane zostało na planie prostokąta o wymiarach 19,2 × 10,78 m. W jego pobliżu usytuowano zakrystię, która znajduje się od strony południowej. Korpus nawowy, także na planie prostokąta, tworzy obszerną trójnawową oraz czteroprzęsłową halę, mającą wymiary 27,25 × 23,67 m. Od północnej strony korpusu dobudowano kaplicę Mariacką. Wieża, czterokondygnacyjna (dzwonnica zwarta), usytuowana na prostokątnym polu (16,27 × 14,65 m), składa się z pięciu części, oddzielonych gzymsami. Jej wysokość wynosi 51,5 m i charakteryzuje się elementami renesansowymi oraz barokowymi. Budowla wyróżnia się dominacją linii wertykalnych nad poziomymi.

Jak podaje K. Szczygieł w publikacji „Raport o stanie zabytków w Gryficach”, budowla w końcowym kształcie osiągnęła powierzchnię 1108 m² oraz kubaturę 15905 m³. W pracy A. Dobosiewicz „Gryfice na przestrzeni wieków – Gryfice na starej fotografii” podano różne dane dotyczące powierzchni, według autorki wynosi ona 1115 m², a kubatura 38660 m³. Zenon Wyrwiński w swoim dziele „Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Gryficach” określa powierzchnię na 1581 m². Różnice w danych dotyczących powierzchni i kubatury mogą wynikać z błędów pomiarowych, obliczeniowych lub sposobu podania powierzchni i kubatury netto.

Prezbiterium

Prezbiterium zwrócone jest szczytem w kierunku ul. Wojska Polskiego, a kalenicą ku ul. Kościelnej. Wschodnia część kościoła pokryta jest dwuspadowym dachem, w którego konstrukcji znajdują się małe lukarny – kwadratowe, dwuskrzydłowe, z daszkiem namiotowym.

Na elewacji wschodniej widnieje ostrołukowe, niepełne okno z dwiema uskokami i trzema węgarami, które są przedzielone pięcioma laskami i wypełnione witrażem. Jego górna część zdobiona jest charakterystycznym maswerkiem, podczas gdy dolna ma podmurówkę na pulpitowym gzymsie parapetowym. Elewacja wschodnia łączy się z dwoma narożnymi pięciometrowymi skarpami. W dolnej części znajdują się elementy dekoracyjne z dolnymi ostrołukowymi wnękami o jednym uskoku (wnęka prawa) z dwoma węgarami, oraz wnęka lewa, która ma zaokrąglony uskoki i ślepą archiwoltę. Powyżej wnęk umiłowane są trójkątne wimpergi oraz symbole religijne, takie jak lilia (symbol maryjny) oraz krzyż (symbol chrześcijański). Takie zdobienie skarp jest unikatowe w Pomorzu.

Gzyms działowy w części szczytowej rozdziela dolną część prezbiterium od górnej, dekorowanej fryzem ciągłym, gładkim i z tynkowanym maswerkiem. W dolnym szeregu znajdują się jednolite blendy, a w górnym pięć blend z symetrycznym układem. Naroża budynku zdobią sterczyny z daszkiem namiotowym, a wykończenie szczytu jest bardzo dekoracyjne.

Na północnej ścianie prezbiterium umieszczono trzy okna, które stanowią jedyne w obiekcie okna z XIX-wiecznymi witrażami. Nad nimi także znajduje się gzyms, a w dolnej części fryz ciągły o tynkowym wykonaniu. Ściana została wzmocniona o trzy skarpy, a między drugą a trzecią z nich zamurowano portal, który niegdyś mógł być głównym wejściem od strony ul. Wojska Polskiego. Ściana południowa ma dobudowaną zakrystię i jedno pełne ostrołukowe okno, które przypomina te znajdujące się na ścianie północnej.

Wnętrze prezbiterium wyróżnia się sklepieniem krzyżowo-żebrowym oraz barokowym ołtarzem głównym, który ma wymiary 12.00 × 4,80 × 0.70 m. Znajdują się tu także trzy boczne neobarokowe stalle, XVII-wieczne epitafia, kandelabry, a także barokowa ambona. Prezbiterium połączone jest z zakrystią dzięki ostrołukowemu portalowi oraz z nawą poprzez arkadę łuku tęczowego.

Zakrystia

Do południowej części prezbiterium przylega zakrystia, która została dobudowana do wschodniej ściany korpusu nawowego. Budowla ma podwójny, dwuspadowy dach, zwrócony kalenicą w kierunku ulicy Wojska Polskiego. Kaplica południowa (niem. Süd-Kapelle) powstała na planie prostokąta.

Na fasadzie zakrystii znajduje się dwoje okien o chirurgicznie wąskich łukach. Nad nimi są ułożone wnęki, a ściana wzmacniana skarpami narożnymi. Pod lewym oknem prowadzi wejście do zakrystii, które ma prostą, profilowaną oścież oraz łuk przypominający styl Tudorów, co świadczy o jego późniejszej przebudowie.

Fasada wieńczy schodkowy szczyt z blendami, które są symetrycznie rozmieszczone. Szczyt zakrystii również zdobią okna o wielkości dostosowanej do estetyki całego budynku. Uroku dodają także skarp, a wnętrze zakrystii zawiera różnorodne pomieszczenia, w których dominują sklepienia krzyżowo-żebrowe oraz gwiaździste.

Korpus nawowy

Korpus nawowy jest ściśle połączony z zachodnią ścianą prezbiterium oraz zakrystii. Kalenicą jest zwrócony ku ul. Kościelnej. Hala kryta jest dachem dwuspadowym, z małymi lukarnami, które niegdyś miały sygnaturkę. Wraz z dachem kaplicy Mariackiej, tworzy dach wielopołaciowy, który lekko nachodzi na kościelną wieżę.

Na ścianie szczytowej umieszczono ostrołukowe okno z pulpitowym parapetem, które przedzielono laskami. W narożu ściany można dostrzec zamurowane wejście. Powyżej tej części góruje gzyms z fryzem roślinnym, a naroża wykończone są sterczynami. Szczyt ściany uwieńczony jest stylizowanym zdobieniem. Południowa ściana zawiera cztery niepełne ostrołukowe okna, też wypełnione witrażami. Wznoszą się na tle skarp, które dodają budowli majestatu.

Fragment elewacji oddziela gzyms rustykowy, który wraz z fryzem metopowym wyróżnia się na tle adaptacji sakralnych Pomorza. W szczególności odnajdujemy tu cechy stylu związanego z kościołem franciszkańskim, jak kościół św. Jana Ewangelisty w Szczecinie. W dolnej części elewacji przewiduje się boczne wejście do kościoła na planie sześcioboku, które jest wykończone dwiema ostrołukowymi archiwoltami oraz ornamentowanym nadświetlem.

Na elewacji zachodniej znajdują się ślepe archiwolty oraz zamurowane portale. Górne partie wieży zachowują ornamenty i detale architektoniczne które nawiązują do pierwotnego stylu budownictwa. W szczycie umieszczone są metopy o roślinnych motywach, a jednocześnie skarpy i wieże nadają całości spójności witruwiańskiej jakości.

Kaplica Mariacka

Kaplica Mariacka, dobudowana do północnej elewacji korpusu, ma dwie kondygnacje i dwuspadowy dach, który jest częścią wielopołaciowego zadaszenia. Zwieńczenie kaplicy opatrzone jest attyką od strony północnej. Razem z sylwetką obiektu tworzy spójny charakter lokalnej architektury.

Fasada tej kaplicy zawiera witraże w oknach, z unikalnymi detalami. Po prawej stronie, ściana wzmocniona została skarpami, a całość wykończona jest szeregami ornamentów, jak blendy i liczne otwory okienne. Szczyt zakryty jest gzymsem i ozdobnymi literami.

Wnętrze kaplicy składa się z głównej sali z sklepieniem, wspieraną na kolumnach. Anexy kaplicy tworzą dodatkowe pomieszczenia, w których zachowane są elementy historyczne, jak krypty grobowe oraz epitafia.

Wieża kościelna

Fasada wieży kościelnej, zwrócona w kierunku ul. Niepodległości, składa się z pięciu segmentów, z których każdy przedzielony jest kolumnami i gzymsami. Na dolnym poziomie umieszczono ostrołukowy portal oraz gotyckie okna który przedzielone są laskami i wypełnione witrażami.

Część trzecia wieży podkreśla wysokie blendy oraz różnorodność detali architektonicznych, które nadają obiektowi przeszły urok a elegancję. Górne partie wieży są zwieńczone dachami, a ich wyjątkowy kształt przykuwający wzrok jest integrującym elementem całej budowli.

Iluminacja budowli sakralnej

Obiekt jako pierwszy w regionie zyskał nowoczesne oświetlenie iluminacyjne, które kładzie nacisk na walory architektoniczne. System opraw oświetleniowych zamontowanych w ziemi, dobrze eksponuje charakterystyczne elementy budynku, a zastosowanie nowoczesnych lamp metalohalogenowych i sodowych utwala sacralny \”>\”charakter dekoracji.

---

Oceń: Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gryficach

---